ध्वनी

(सा . विज्ञान )
           🔹ध्वनी:
*'ध्वनी म्हणजे ऐकण्याची संवेदना'.*
*ध्वनीचे स्वरूप :'ध्वनी ही एक प्रकारची ऊर्जा असून ती आपल्या कानात ऐकण्याची संवेदना निर्माण करते'*.
*ध्वनीची निर्मिती आघाताने, छेडल्याने, हवा फुंकल्याने, ओरखडल्याने, विविध वस्तु हालल्याने अशा अनेक कारणाने होवू शकते*.
*प्रत्येक उदाहरणात कंपन ध्वनीच्या निर्मितीस कारणीभूत ठरतात.*
*कंपन : वस्तूची जलद गतीने पुढे-मागे होणारी हालचाल म्हणजे कंपन होय*.
*उदा. *तंतुवाद्यातील तारेची कंपने*
ध्वनी हे तरंगाच्या स्वरुपात प्रसारित होतो.*
*वस्तु विक्षोभित होते आणि कंप पावते तेव्हा ध्वनी निर्माण होतो.*
*ध्वनी भौतिक वस्तूतून किंवा पदार्थातून प्रसारित होतो त्याला माध्यम म्हणतात. ते घन, द्रव किंवा वायु असू शकते*
*ध्वनी निर्वात पोकळीतून प्रवास करू शकत नाही*
*प्रत्येक्षात कंपित वस्तूपासून ऐकणार्‍यापर्यंत कण प्रवास करीत नाहीत.*
*ध्वनी तरंगाची वैशिष्ट्ये* :
*जेव्हा ध्वनी तरंग माध्यमातून प्रवास करतात तेव्हा माध्यमाची घनता व दाब यामध्ये बदल होतो.*
*संपीडने : कणांची एकत्रित गर्दी असणारे भाग म्हणजे संपीडने होय*.
*संपीडनांपाशी घनता तसेच दाब उच्च असतो.
विरलने : कमी दाबाचे असे भाग की जेथे कण विखुरलेले असतात त्याला विरलने म्हणतात.
*विरलनापाशी घनता तसेच दाब कमी असतो.*
दोन लगतच्या संपीडनातील किंवा दोन लगतच्या विरलनातील अंतरास तरंगलांबी म्हणतात
त्याचे SI पद्धतीत एकक मीटर तर तरंगलांबी ग्रीक अक्षर लॅम्डा ने दर्शवतात.
वारंवारता :
*घनतेचे उच्चतम किंमतीपासून कमीत कमी किंमतीपर्यंत आणि पुन्हा उच्चतम किंमतीपर्यंत होणारा बदल एक आंदोलन घडवितो*.
एकक कालावधीत होणारी आंदोलनाची संख्या म्हणजे तरंगाची वारंवारता होय.
ध्वनी तरंगाची वारंवारता ग्रीक अक्षर न्यू ने दर्शवितात.
त्याचे SI पद्धतीत एकक हर्टझ असून ते Hz ने दर्शवितात.
(note- हर्टंझ (1857-1894) जर्मन भौतिकशास्त्रज्ञ. सर्वप्रथम त्यांनी बिनतारी संदेशवहनाचे प्रसारण व तरंगांची स्वीकृत केली. )
तरंगकाल :
*लगतची दोन संपीडणे किंवा विरलने यांना ठराविक बिंदु पार करून जाण्यास लागणारा वेळ म्हणजे 'तरंगकाल' होय*
माध्यमाच्या घनतेमध्ये एक संपूर्ण आंदोलन होण्यास लागणारा वेळ हा ध्वनी लहरीचा तरंगकाल असतो.
तो 'T'ने दर्शविला जातो.
SI पद्धतीत तरंगकालाचे एकक सेकंद आहे.
u=1/t
ध्वनीचा वेग :
*तरंगावरील संपीडन किंवा विरलनासारख्या एखाद्या बिंदुने एकक कालावधीत कापलेले अंतर म्हणजे ध्वनीचा वेग होय.
वेग=अंतर/काल*
एका तरंगकालात कापलेले अंतर,
वेग= तरंगलांबी/तरंगकाल
वेग= वारंवारता*तरंगलांबी
मानवी श्रवण मर्यादा :
मानवी कानांची ध्वनी ऐकण्याची मर्यादा सुमारे 20 हर्टझ ते 20,000 हर्टझ आहे.
पाच वर्षाच्या आतील मुले आणि कुत्र्यांसारखे काही प्राणी 25000 हर्टझ पर्यंत ध्वनी एकू शकतात.
श्रव्यातील ध्वनी :
20000 हर्टझ पेक्षा अधिक वारंवारता असणार्‍या ध्वनीला श्रव्यातील ध्वनी असे म्हणतात.
निसर्गात डॉल्फिन्स, वटवाघुळे, उंदीर वगैरे तो निर्माण करू शकतात.
उपयोग :
जहाजावरून जहाजावर संपर्क साधण्यासाठी श्रव्यातील ध्वनी उपयोगी ठरते.
ध्वनीचे परिवर्तन :
ध्वनी तरंगांचे घन किंवा द्रव पृष्ठभागावरून परावर्तन होते.
ध्वनीच्या परावर्तनासाठी फक्त मोठ्या आकाराचा खडबडीत किंवा चकचकीत पृष्ठभागाच्या अडथळ्याची आवश्यकता असते.
प्रतिध्वनी :
मूल ध्वनीची कोणत्याही पृष्ठभागावरून परावर्तनामुळे होणारी पुनरावृत्ती म्हणजे प्रतिध्वनी होय.
अंतर= वेग*काल
निनाद :
एखाद्या ठिकाणाहून ध्वनी तरंगांचे पुन्हा पुन्हा परावर्तन होऊन, ध्वनीतरंग एकत्र येऊन सतत जाणवेल असा ध्वनी तयार होतो.त्याचा परिणाम ध्वनीचे सातत्य राहण्यात होतो त्यालाच निनाद म्हणतात.
सोनार (SONAR):
Sound Navigation And Ranging याचे लघुरूप म्हणजे SONAR होय.
पाण्याखालील वस्तूचे अंतर, दिशा आणि वेग,श्राव्यातीत ध्वनी तरंगाच्या उपयोग करणे म्हणजेच  SONAR तंत्रज्ञान होय.